Toprak Su Muhafazası

SU EROZYONU

Toprak canlı  bir varlıktır. Özellikle  üzerinde tarım yapılması, onun canlı  kalmasını  zorunlu  kılar. Tarımla uğraşanlara düşen görev Toprağa gereken özeni göstermektir. Diğer bir deyişle toprağı;

Topraklarımızda karşılaşılan en büyük sorun, toprak  kanseri olarak nitelendirilen  Erozyon felaketidir.

Bu dersimizde su erozyonunu inceleyeceğiz. Önce düşmanımızı tanıyıp sonra neler yapmamız gerektiğini öğreneceğiz.

SU EROZYONU NEDİR  ?

Erozyon, insan müdahalesi, atmosferik (hava ve çevre) olaylar gibi çeşitli faktörlerin etkisi ile, toprakların aşınması ve bulundukları yerden başka yerlere taşınarak yığılması olayıdır.

Toprağın aşınarak taşınmasında yağmur yada bilinçsizce yapılan bir sulama suyu etken olmuşsa bu olaya Su Erozyonu adı verilir.

Resim 1. Topraklarımızda karşılaşılan en büyük sorun, toprak kanseri de denilen erozyon felaketidir.

SU EROZYONUNUN ÇEŞİTLERİ NELERDİR ?

Su erozyonu kendini şu şekillerde gösterir.

1 - Yağmur damlası erozyonu,
2 - Yüzey (tabaka) erozyonu,
3 - Oluk (Parmak) erozyonu,
4 - Oyuntu (sel yarıntısı) erozyonu,
5 - Akarsu erozyonu.

1  -  Yağmur Damlası Erozyonu:  En  tehlikelisidir  ve  su erozyonunun başlangıcını oluşturur. Bitki örtüsü olmayan, çıplak bir toprak yüzeyine düşen yağmur damlası, toprak zerrelerini eğime bağlı olarak metrelerce uzağa ve havaya fırlatır. Damlalar bu şekilde yerinden kopardığı toprak zerrelerini kolayca sürüklenebilir duruma getirir.

2 - Yüzey (Tabaka) Erozyonu: Hemen farkedilmeyen, yavaş seyreden sinsi bir erozyon şeklidir. Akarsuların bulanık akmasıyla kendini gösterir. Eğimli arazilerde akışa geçen yağış sularının, toprak yüzeyini ince bir tabaka halinde taşıması olayıdır.

3 - Oluk  (Parmak)  Erozyonu: Eğim aşağı sürüm ve ekim yapıldığında kendini gösterir. Eğimi fazla olan arazilerde yüzeyden akan sular, buldukları en küçük kanalları izler ve başlangıçta 1-2 parmak derinlikte oyuntular oluşturur. Zamanla küçük oyuntular derinleşerek oluklar haline gelir. Hemen önlem alınmazsa bu oluklar derinleşir ve toprağın en değerli üst katını alıp götürür.

4 - Oyuntu (Sel Yarıntısı) Erozyonu: Oluk erozyonunun ihmal edilmesiyle, başlangıçta oluşan küçük kanallar zamanla daha da derinleşerek "oyuntu" yada "sel yarıntısı"na dönüşürler. Bu yarıntılar tarım aletlerinin toprağı  işleyemeyeceği kadar genişler ve büyük kayıplara neden olurlar.

Orta Anadoluda çok sık görülen bu erozyonun iyileştirilmesi çeşitli kültürel ve teknik önlemlerle mümkün olur. Halbuki yüzey ve oluk erozyonu  basit kültürel  önlemlerle  (örneğin eğime dik sürümle) önlenebilir.

5 - Akarsu Erozyonu: Akarsuların yataklarını ve kenarlarını aşındırmaları  olayıdır.  Özellikle  taşkın  zamanlarında  akarsular yataklarını genişletirler. Böylece akarsu kenarlarındaki değerli tarım arazileri yok olur, köprüler yıkılır yollar bozulur.

Resim 2 Gerekli önlemlerin alınmaması sonucu oluşan oyuntu erozyonu.

Resim 3. Akarsu erozyonu, akarsu kenarlarındaki tarım arazilerini yok eder.

SU EROZYONUNUN ZARARLARI NELERDİR ?

Arazilerin yanlış ve hatalı kullanımı sonucu açığa çıkan toprağın üzerine düşen yağmur suları toprakta tutunamayarak sel halinde yüzey akışa geçer. Sel suları beraberinde önemli miktarda irili ufaklı toprak zerrelerini ve bitki besin maddelerini de sürükler götürür. Hızı azaldığı zaman iri materyali bırakır ince zerreleri sürüklemeye devam eder. Böylece tarlaların en kıymetli üst toprağı denizlere kadar taşınır, geriye kum ve çakıl gibi kaba materyal oranı yüksek verimsiz toprak kalır. Bazen taşınan bu irili ufaklı toprak ve taş kökleri verimli taban arazileri örterek bunları da verimsizleştirir. Böylece erozyon yalnızca oluştuğu yerde değil alt taraftaki verimli taban arazilerde de ikinci bir zarara neden olur.

Resim 4 . Su erozyonuna maruz kalarak değerli üst toprağını kaybetmiş bir tarım arazisi.

Resim 5 Şiddetli bir yağış sonrası tarım alanında oluşan erozyon.

Su erozyonunun en büyük zararı sadece su ile taşınan toprak miktarı  değildir.  Toprakla  birlikte  ekilen  tohum,  atılan  gübrede taşınmaktadır. Böylece tarım için büyük önem taşıyan üst toprağın erozyonla taşınması verimliliğide beraberinde götürmektedir.

Su erozyonunun zararları bunlarla da kalmaz .

- Kırsal alanlardan gelen yüzey akış suları yerleşim alanlarında taşkın ve tahribata neden olur.

- Şiddetli yağışlar tarım alanlarını yerle bir eder.

- Yığılan tortu verimli arazilerdeki bitkilere zarar verir, dereleri, göletleri, barajları doldurur.

Bütün bunlar, gelecek nesiller için, toprağın korunmasının ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.

Resim 6 Toprak geleceğimizdir. onu gelecek nesiller için korumalıyız.

Resim 7. Toprakta nemi ve verimliliği korumak için kesinlikle toprak koruma önlemleri alınmalıdır.

TOPRAK MUHAFAZASI NEDEN GEREKLİDİR  ?

Erozyonu önlemede, diğer bir ifade ile toprak ve su muhafazasında amaç, yağmur damlasını düştüğü yerde, toprağı oluştuğu yerde tutmaktır.  Erozyondan  korunmaksızın topraktan verim  beklemek imkansızdır.

O halde

- Su erozyonuna karşı arazilerin korunması için,
- Toprakta nem muhafazası için ve
- Toprak verimliliğini artırmak için bir takım toprak koruma tedbirlerinin bilinmesi gerekir.

Resim 8. Bitki örtüsü tahrip edilmiş yamaç alanda su erozyonu zararı.

SU EROZYONUNUN KONTROLU İÇİN NELER YAPILMALIDIR ?

- Su erozyonunun kontrolünde öncelikle Araziler Yeteneğine Uygun Kullanılmalıdır. (Arazilerin yeteneğine uygun kullanılmaması su erozyonunu hızlandırır).
- Su erozyonu düz arazilerde genellikle ciddi bir sorun yaratmaz. Ancak Orman ve mera gibi yamaç arazilerde çok şiddetli zararlara yol açar.

Bu nedenle;

1 - Orman Arazileri yangınlarla veya yakacak temini için yada tarım alanı elde etmek amacı ile kesinlikle Tahrip Edilmemeli dir.
2 - Çayır - Meraları Aşırı Otlatmadan kaçınmalıdır. Meralardaki düzensiz otlatmalar sonucunda su erozyonu daha fazla hız kazanır.
3 - Mera alanlarında düzensiz otlatmadan da kaçınılmalıdır. Meralarda düzenli otlatma yapıldığında bitki yoğunluğu artacağından su erozyonu yavaşlar.
4 - Meralarda zamansız ve erken otlatma yapılmamalıdır.
5 - Mera arazileri tarım arazisi şeklinde değerlendirilmemelidir. Aksi halde toprak kendisinden bekleneni vermediği gibi, aşınım nedeniyle de kayıplar söz konusu olacaktır.
6 - Meralarda uygun gübreleme, zamanla toprakta ekilen bitkinin ihtiyaç duyduğu besin maddelerini tamamlayacağı gibi yüzey gelişmesini
ve kök yoğunluğunu da artıracaktır. Dolayısıyla suyun toprak içine nüfuz oranı artacağından yüzey akışta azalacaktır.
7- Özellikle Orta Anadolu Bölgesinde ilk ve sonbahar aylarında düşen yağışların toprağı aşındırma güçleri oldukça fazladır. Oysa kuru tarımda yağış, bitkinin büyüme devresinde önemli olduğu kadar, ekim dönemi için de önem taşımaktadır. Bu nedenle ilk ve sonbahar aylarının kritik dönemlerinde toprak yüzeyini Bitki Örtüsü İle Kaplı bulundurmak gerekir.

Resim 9. Orman alanlarının tahrip edilmesi sonucu oluşan oluk erozyonu.

Resim 10. Su erozyonu sonucu verimli üst topraklar taşınarak, çoraklaşma başlar.

Resim 11.  Mer'alarda düzenli otlatma yapıldığında, bitki yoğunluğu artar.

- SU EROZYONU ZARARINI AZALTMAK İÇİN ALINACAK KÜLTÜREL TEDBİRLER NELERDİR  ?

Su erozyonunun zararını en aza indirgemek için yapılan diğer bir uygulama da kuru tarımda Anız Bozma işlemidir.

ANIZ BOZMA;

- Erken ilkbaharda, toprakta uygun tav bulunduğunda
- Anızı toprağa gömmeyen aletler ile ve
- Tarlanın meyline dik olarak yapılmalıdır.

Ayrıca Toprak İşlemeleri

- Uygun aletler ile
- Uygun zamanlarda ve
- Uygun biçimde yapılmalıdır.
- Toprak yüzünü pürüzlü kılan sürüm aletleri Kullanılmamalıdır .
- Tarımsal aletlerle Aşırı Toprak İşlemelerinden kaçınılmalıdır. İyi bir tohum yatağı hazırlarken ve yabancı otları yok ederken bilinçsizce yapılan aşırı toprak işleme sonucu toprağın yapısı bozulur. Pulluk katmanında sert bir tabakanın oluşması nedeniyle yağan yağmur suları toprak içine nüfuz edemez ve yüzey akışı artar. Kısa zamanda Su Erozyonu zararı, çiftçiye araziyi terk ettirecek biçimde şiddet kazanır.
- Meyilli arazilerde tüm tarımsal işlemler Kontur yani arazi meyline dik olarak uygulanmalıdır. Aksi halde meyil yönünde yapılacak işlemler sırasında oluşturulan karıkcıklar yağış sularının yamaç aşağı toprakla birlikte taşınmasına sebep olur.
- Hasat  sonrası  sap,  saman  gibi  bitki  artıkları  tarlada bırakılmalıdır. Böylece yağış sularının aşındırıcı etkisi azaltılmış olduğu gibi, suyun toprakta muhafazası da sağlanmış olur.

Resim 12. Yamaç alanda oluk ve oyuntu erozyonu.

Resim 13 Yamaç arazi üzerinde meyile aykırı yönde sürüm ve ekimi yapılmış bir tarla.

- Hasat sonrası Anız kesinlikle Yakılmamalıdır .

Anızı yakmakla:

a) Topraktaki yararlı mikroorganizmalar ve canlılar öldürülür.
b) Toprak organik maddesi yakma sonucunda azaldığı  için verimlilik düşer.
c) Bitki örtüsünden yoksun kalan toprak su erozyonu ile aşınmaya daha elverişli hale gelir.
- Yüzey akış ve toprak kaybını azaltmak için alınacak bir diğer tedbir Seritsel Tarım yöntemidir. Bu sistemde sık gelişen bitkiler (tahıl, yonca, gibi) diğer bitkiler ile (ekseriyetle mısır, patates gibi) şeritler halinde sıra ile ekilir. Şeritler kesinlikle arazi eğimine dik yerleştirilmelidir.

Resim 14. Arazilerin yeteneğine uygun kullanılmaması su erozyonunu hızlandırır.

SU EROZYONUNA KARŞI ALINACAK TEKNİK TEDBİRLER NELERDİR ?

Toprakların erozyona fazla hassas olduğu yerlerde, yukarıda saydığımız tedbirlerin tek başlarına veya birlikte uygulanmaları yeterli olmayabilir. Bu durumda Teraslama ya gidilmelidir. Teraslar arazi eğim uzunluğunu kısaltarak yüzey erozyonunu engeller. Eğim uzunluğu ve dikliği fazla olan alanlarda yüzey akışın hızını keserler ve üst toprağın meyil aşağı taşmasını azaltırlar.

- % 12 meyile kadar olan alanlarda uygulanabilecek Tarla Teraslar çiftçilerin yamaç alanlarını korumada kendi imkanları ile yapabilecekleri, hiç bir ek yatırım gerektirmeyen, uygulaması son derece basit ve kolay olan bir tedbirdir. 

Resim 15 Orman alanları tarım arazisi şeklinde değerlendirilmemelidir.

SONUÇ

Su Erozyonu sadece tarım alanlarına zarar vermekle kalmaz, yerleşim alanlarına, yollara,  kanallara,  barajlara, göletlere,  şehir kanalizasyonlarına vb. yapılara zarar verir, yıkar mille doldurur sonuçta işe yaramaz hale getirir.

Su, erozyonla toprağa girmeden akıp gittiğinden yer altındaki su depoları fakirleşir, kaynaklar zamanla kurur. Böylece de içme ve kullanma suyu sıkıntısına sebep olur.

Resim 16. Verimlilik ancak bitki örtüsünün korunmasıyla mümkün olur.

Resim 17 Meyil aşağı toprak işleme ile meyile aykırı yönde toprak işlemenin su erozyonu ile toprak kaybına etkisi.

Resim 18. Anız örtülü ve anız örtüsüz parselde suyun aşındırmasıyla olan toprak kaybı.

Toprak Su Muhafazası