Toprak Su Muhafazası

RÜZGAR EROZYONU

Önceki konumuzda erozyonun ekonomik ve sosyal bir yara olduğunu gördük, Nereye göç edersek edelim aynı sorunlar dipdiri karşımıza çıkacaktır. Şu halde kaçmak değil, sorunun üzerine yürümekten başka çıkar yolumuz yoktur. O zaman sorunlu alanlar üzerinde ne gibi çalışmalar yapılmalı ne gibi tedbirler alınmalıdır. Bu dersimizde bunları inceleyeceğiz.

TOPRAK - SU KORUNUMU NEDİR ?

"Toprak su ve bunlara bağlı bitkisel kaynakların yıpratılmadan kullanılması, geliştirilmesi" diye tarif edebiliriz.

Diğer bir tarifi; korunmayla toprak üretkenliğinin artırılması ve devam ettirilmesidir.

Görüldüğü gibi burada amaç sadece yararlanmak, en yüksek ürünü almak değildir, aynı zamanda üretkenliği devam ettirmektir.

Resim 1. Toprağı koruma; üretkenliğin artırılması ve devam ettirilmesidir.

Bu amaca ulaşabilmek için;

1 - Topraklar doğal yeteneğine (sınıfına) uygun kullanılmalıdır.

2 - Sınıfına uygun kullanışlara ayrılan topraklar, her sınıf ve kullanma şeklinin gerektirdiği şekilde korunmalıdır. Bu da bitkisel ve kültürel önlemlerle sağlanır.

3 - Sınıfına uygun kullanma ve bitkisel önlemler yeterli koruma sağlayamıyorsa koruyucu fiziksel önlemler alınmalıdır.

Bitkisel önlemlerin toprak korumayı sağladığı yerde hiç bir zaman pahalı fiziksel yatırımlara gidilmez. Fiziksel yatırım kaçınılmazsa en ekonomik ve etkin olanı seçilir.

TOPRAKTAKİ AŞINIMI ÖNLEYEREK ULAŞILMAĞA ÇALIŞILAN AMAÇLAR NELERDİR ?

Aşınımı önleyerek aşağıdaki amaçlara ulaşılmağa çalışılır.

1 - Toprak yüzündeki rüzgar hızını azaltmak

2 - Toprağın kümelenme derecesini ve kümelerin büyüklüğünü artırmak

Resim 2. Toprağın üretkenliğini ve üretkenliğin devamının sağlanması toprakların doğal yeteneğine (sınıfına) uygun kullanılmasına bağlıdır.
3 - Sıçrama halindeki zerreleri tutmak

4 - Toprak yüzeyini nemli tutmak

Bunları sırasıyla inceleyelim

1 - Rüzgar Hızını Azaltmak

Arazide rüzgar yönüne dik engeller oluşturmakla olur. Bu engeller rüzgar hızını azaltarak toprak zerrelerinin ilk hareketini önler. En etkili engel şüphesiz bitki örtüsüdür. Kısa çayır otlarından kültür bitkilerine çalılara ve ağaçlara dek tüm bitkiler bu konuda yararlıdır. Bunlar rüzgardaki enerjinin büyük kısmını emer.

Toprak yüzü yükseldikçe rüzgar hızı artar. Bu nedenle tümsekler, sırtlar daha çok rüzgar etkisi altındadır. Buraların öncelikle kontrol altına alınması gerekir.

Rüzgarın hızlı olduğu zamanlar, kurak mevsime rastlıyorsa rüzgar aşınımı ihtimali fazladır.

2 - Kümelerin Artırılması

Rüzgar ilk olarak 0,1 - 0,5 mm arasındaki zerreleri harekete getirir. Bu nedenle zerrelerin birbirine tutunarak daha büyük çaplı kümeler meydana getirmesi aşınımı önlemede etkili olur. Organik maddece zengin çayır topraklarında kümelenme yüksektir.

Sürüm, kümelerin ufalanmasına ve toprağın aşınıma hazır hale gelmesine yol açtığı için olabildiğince az yapılmalıdır. Kesekli sürüm hem küme oluşumuna yardım eder hem de yüzeyi pürüzlendirir.

Donma - çözülme olayı kümelerin parçalanmasına yol açar.

3-Sıçrayan Zerreleri tutmak

Aşınımı  durdurmada çok önemlidir. Çünkü doğrudan rüzgar etkisiyle sıçrayan 0,1 - 0,5 mm çaplı zerrelerin vurmasıyla öbür zerreler harekete gelir.

Sıçrama halindeki zerreler en iyi bitki örtüsüyle ve sık anızla durdurulabilir. Sıçrayan zerreler yere düşüp başka zerreleri harekete getirmeden tutulmalıdır. Yüksek gelişimli bitki (mısır, ayçiçeği gibi) sıraları bu konuda etkili olur. Rüzgar yönüne dik karıklar, sırtlar gibi toprak işleme şekilleri de faydalı olur.

Sıçramanın % 90 - 98'i 30 cm. arasındadır.  Bu yükseklikte sağlanacak engel sıçramayı büyük ölçüde kontrol altına alır.

4 - Toprak yüzeyini nemli tutmak;

Bir yüzey gerilimi yaratır. Bu gerilim zerreleri bir arada tutar ve rüzgarın uçurmasını önler. Yüzey, sulama ve anız örtüsüyle korunarak nemli tutulabilir.

Resim 3. Toprağı rüzgarın zararından koruyacak en etkili engel bitki örtüsüdür.

AŞINIMI ÖNLEME YÖNTEMLERİ NELERDİR  ?

İşleme:

Toprak işlemenin asıl amacı tohum yatağı hazırlamak, köklerin kolayca işleyebilmesi için toprağı gevşetmek ve yabancı otları yok etmektir. Ayrıca yağıştan sonra nemin korunması, sızdırma derecesinin artırılması, gübrenin toprağa karıştırılması amaçlarıyla sürüm yapılır.

Sürümle toprak küme ve kesekleri incelir. Toprak daha kolay aşınır hale gelir. Bu nedenle toprak koruma açısından sürümün olabildiğince seyrek yapılması  gerekir. Ot kontrolü ve ekime  hazırlama gibi kaçınılmaz haller dışında işleme yapılmamalıdır.

TOPRAK İŞLEME ARAÇLARININ AŞINIM YÖNÜNDEN ETKİLERİ NELERDİR ?

Pulluk: kalıp halinde bir katı kaldırıp devirdiği için yapı kümelerini bozup inceltmez. Fakat toprağı hava ve güneşin etkisine sererek organik madde kaybına neden olur.

Disk yapı kümelerini keserek bozar ve inceltir, buysa toprak koruma yönünden istenmez. Diskin iyiliği anızlı toprakta kullanılabilmesidir.

Kazayağı ve Saban tipi araclar pulluk ve diskin iyi yönlerini birleştirmiştir. Hem kümeleri parçalamaz, hem anızı alt etmeden torağı işleyebilir. Ayrıca toprağı alt üst etmediği için nem ve organik madde kaybına neden olmaz.

Aşınmaya maruz toprakları korumak için sürümün erken ilkbaharda ve kesekli yapılması, anızın yüzeyde bırakılması gereklidir. Bunun faydaları şunlardır.

- Sıçrama ve sürünme halindeki zerreler tutulur
- Toprak yüzündeki rüzgar hızı azalır
- Kesek ve anız toprağın ufalanıp incelmesini önler.
- Yüzeyden su akışını azaltarak, suyun derinlere sızmasını artırır. Toprak yüzü tozlanmış ve hızlı rüzgarlar esmeye başlamış ise çok hızlı bir tedbir olarak, toprak açık karıklar bırakan araçlarla ve 1 m aralıkla, rüzgar yönüne dik olarak sürülür.

Daha sonra arazinin tamamı sürülerek pürüzlendirilir.

Resim 4. Pullukla toprak işleme de, toprak güneşin etkisine
serileceğinden organik madde kaybı olur.

.
Resim 5. Kazayağı ve saban toprağı alt üst etmediği için
organik madde ve nem kaybına neden olmazlar.

UYGUN KULLANMA NEDİR

Bitki örtüsü, aşınımın kontrolünde en etkili yöntemdir. Toprak işlendiği takdirde aşınım kaçınılmazsa, bu topraklar sürekli örtüye (mer'a çayır, orman) bırakılmalıdır. Buna Uygun Kullanma denir.

Ekilen alanlarda erken çimlenmeyi ve iyi gelişimi sağlamak için tabi ve suni gübreler kullanılmalıdır.

Sekiler, karıklar v.b. ile toprak neminin korunması, daha gür bir bitki gelişimi sağlar ve sonuçta rüzgar aşındırması azalır.

Resim 6. Çeşitli tarım teknikleri uygulayarak gür bir bitki örtüsü sağlamak rüzgar aşınımını yok eder.

ANIZ ÖRTÜLÜ TARIM NEDİR

Bu tarım şeklinde anız toprak yüzeyinde bırakılır. Böylece toprağın iyi nem tutması sağlanır. Bu da toprakta iyi bir bitki örtüsü gelişimini sağlar. Ayrıca yüksek anız rüzgar hızını yavaşlatır. Böylece rüzgar aşınımı yavaşlamış olur.

Fakat, hızlı rüzgar topraktan önce anız parçalarını uçuracağından, sürümü bunu önleyecek şekilde, yani anızı kısmen toprağa gömecek şekilde yapmak gerekir.

Anız yağan karın da yerinde kalmasını sağlar.

Resim 7. Anızın toprak yüzeyinde bırakılmasının
erozyonunu kontrol yönünden çok büyük yararları vardır.

ŞERİTSEL EKİM

Aşınımı önleme yöntemlerinden birisinde şeritsel ekimdir. Nadaslı kuru tarım uygulanan kurak ve yarı kurak bölgelerde, nadas yılında rüzgar aşındırmasını önlemek imkansızdır. Sürülerin kurak mevsimde nadasta dolaşmasıyla üst toprak tozlaşır ve aşınmaya hazır hale gelir.

Bunu önlemek için şeritsel ekim yapılmalıdır. Geniş bir kesimi ekime alıp, kalan yarıyı nadasa bırakma alışkanlığı bırakılarak nadas ve ekim baskın rüzgar yönüne dik şeritler halinde uygulanmalıdır. Böylece nadastan kalkan zerreler ekin şeridince tutulur. Rüzgar hızı da yavaşlar.

Resim 8. Aşınımı önlemede etkin yöntemlerden birisi de şeritsel ekimdir.
YELKIRANLAR

Rüzgar aşındırmasını önlemek için kurulmuş çok sıralı ağaç şeritleridir. Nem kaybını azaltma, sıcak ve soğuk rüzgarların etkisini hafifletme gibi faydaları da vardır.

Çeşitli dünya ülkelerinde yelkıranlar eskiden beri kullanılmaktadır. Rüzgar hızın azaltmayı amaçlayan bu engellerin etkinliği; şekline yüksekliğine, uzunluğuna ve sıklığına bağlıdır.

Yelkıranlar rüzgarlara dik olarak kurulurlar. Ülkemizde de ağaç şeritlerin oluşturulmasında kullanılabilecek, kurağa dayanıklı bir çok ağaç çeşidi vardır.

Bunlardan bazılarını şöyle sayabiliriz:

İğde                            Söğüt
Ilgın                            Karaağaç
Meşe türleri              Dut
Ardıç                           Kavak
Böğürtlen                  Çam
Ahlat                          Servi                         
Akasya                      v. b.

ÇEŞİTLİ ÇİT VE PERDELER

Toprak  kumullarının  durdurulmasında  önce  cansız  perdeler kullanılır. Hareket önledikten sonra ağaçlandırmaya geçilir.

Yarma tahta, saz, kamış, ağaç dalları, ayçiçeği, süpürge darısı saplarından örülmüş çitler (perde) bu amaçla kullanılır.

Resim 9. Aşınımı önlemede kamış perdeler bitkisel materyal ile takviye edilerek kullanılır.

Resim 10. Rüzgar erozyonuna karşı tahta perdeler de tesis edilebilir.

SONUÇ OLARAK RÜZGAR AŞINIMI ALANLARINDA ALINACAK TEDBİRLER ŞUNLARDIR

1 - Erken ilkbahar sürümü, yaz sürümünden kaçınma

2 - Serbest sürü otlatmacılığının kaldırılması, nöbetli otlatma

3 - Ekin - Nadas alanlarının şeritler halinde düzenlenmesi

4 - Tarla sınırlarına iğde, ılgın gibi ağaçlardan çitler kurulması; iklim ve toprak elverişli ise daha yüksek ağaç sıraları da eklenebilir.

5 - Tarla sınırlarına en azından birkaç sıra ayçiçeği, süpürge darısı gibi yüksek bitkiler ekilmesi.

KUMUL ISLAHI NEDİR  ?

Irmak, göl, deniz kıyılarıyla kumlu arazilerde kumullara rastlanır. Kumullar verimsiz araziler olmakla kalmaz, rüzgarla hareket ederek, yerleşim alanlarını, ekili alanları, iyi toprakları örterek önemli zararlara yol açarlar.

Bunun içinde ıslah edilmeleri kaçınılmazdır.

Kumullar iki kademede ıslah edilirler

1 - Kum hareketinin durdurulması

2 - Ağaçlandırma yahut otlandırma

Kumullar, ancak ağaçlandırma veya sık çayır öı-tüsü ile kontrol altına alınabilirler. Ancak hareketli kumula dikilen ağacın tutunup gelişme şansı yoktur. Kum hareketi dal ve yaprakları örter, yaralar, ya da kökleri  açığa  çıkarır.  Bu  nedenle  ağaç  dikmeden  önce  kum hareketlerinin durdurulması gerekir.

1 - KUM HAREKETİNİN DURDURULMASI

a - Kumlu topraklarda yetişebilen otların dikilmesi

b - Çalı, ağaç dalı v.b. ile yüzeyin örtülmesi

c - Cansız perdeler kurulması

a) Kumul alanı incelenerek kumda yetişen otlar tespit edilir.

Bunlar başka yerde ekilip çoğaltılarak kumula dikilir.

Doğrudan kumula ekimde başarı şansı hemen yoktur.

Ot örtüsü kum hareketini durdurur durdurmaz ağaç dikimine geçilir.

b - Ot örtüsü sağlanmıyorsa yakın çevrede bulunan çalı, ağaç dalları, ayçiçeği, tütün v.b. artıkları kumul üzerine serilerek kum hareketi durdurulur. Bunların arasına uygun ağaçlar dikilerek örtü oluştururlar.

c - Kamış, ayçiçeği, süpürge sapından perdeler oluşturularak rüzgar yönüne dik olarak dikilir. Böylece kum hareketi durdurularak ağaç dikimine geçilir.

Resim 11. Rüzgar erozyonuna karşı kamış perdelerin örülmesi.

AĞAÇ DİKİMİ:

Ot örtüsünün tutunması 1-2 yıl sürer. Bu arada ağaç dikimine uygun zamanda geçmek gerekir. Çünkü otlar çok sık örtü oluşturursa ağaçların tutunup gelişmesi zorlaşır.

Akdeniz bölgesindeki kumullarda çam kolaylıkla tutunabilir. Hata önceden ot örtüsü sağlamaya bile gerek yoktur.

Daha nemli Karadeniz için de özel türler vardır.

Kumulun tel çit altına alınmasıyla, yerli türler gelişerek kum hareketini durduruyorsa başka tedbire gerek yoktur. Buralara ikinci yıl uygun ağaçlar dikilerek ıslah tamamlanmış olur.

Toprak Su Muhafazası