ARMUT YETİŞTİRİCİLİĞİ

ARMUDUN KÜLTÜR TARİHİ

Yunanlı yazar Homer “Odisa” sında Allah' ın insanlara armağanı olan armudun Alcincus bahçelerinde yetimekte olduğu bildirmektedir ki buna göre Millattan bin yıl önce armudun Yunanistan' da yetiştirildiği anlaşılmaktadır. Bundan 600 yıl sonra Theophrastus' un (milattan önce 370 – 286 ) armut yetiştiriciliği üzerinde vermiş olduğu bilgiler bugünkü bilgilerden pek geri sayılmaz. Theophrastus “ kültür armutları yabani armutlardan ayırmakta, armudun tohum, çelik ve aşı ile yetiştirilmesinden ve üretilmesinden sözetmekte ve tohumdan yetiştirilen armutların dejenere olduklarını bildirmektedir. Bunun yanında armudun en iyi hangi topraklarda yetiştiği, bilezik alma, boğma, kök kesmenin verim üzerine etkisi, yabancı döllenmenin zorunluluğu üzerinde durulmaktadır. Bunlara, verilen diğer bilgiler de katılacak olursa, o zamanda Yunanistan' da bu meyve kültürünün çok eski ve ileri olduğu ortaya çıkar.
Theophrastus eserinde “ Pontus' da armut ve elma bol miktarda yetişmekte ve burada olağanüstü değerde çeşit ve formları bulundurmaktadır ” demekle armut yetiştiriciliğinin Anadoluda' ki eskiliğine ve ileriliğine işaret etmektedir ( Özbek, 1978 ). Romalı yazar Cato (MÖ 235 – 150 ), armudun aşılanması, bakımı, saklanması ve 6 çeşidin pomolojik özellikleri üzerine bilgiler vermektedir. Armut kültürü sonraki yüzyıllarda Fransa ve Belçika'ya geçmiş, 9. yüzyılda Fransa'da 18. yüzyılda Belçika' da armut ıslahı üzerine çalışmalar yapılmıştır ( Soylu, 1997 )
Armut kültürünün yapıldığı ve en eski olduğu memleketler arasında; Anadolu, İtalya, Fransa, Belçika gibi memleketler görülmektedir. Amerika' ya ilk olarak armut İngiliz ve Fransız kolonistler tarafından 1630 yılında dikilmiştir ( Güleryüz, 1979 ). Sonradan burada büyük ölçüde geliştirilmiş ve Batı ve Doğu armutları ile pek çok sayıda çalışmalar yapılmıştır.
Kültür armudu bütün dünya üzerinde elma kültürünün yayıldığı hemen her yerde yetiştirilmektededir. Yalnız armut, kültür elmalarına göre, sıcağa ve kurağa daha az hassas olduğundan, yayılma alanı mesela kuzey yarımkürede anca 55. enlem derecesine ulaşabildiği halde, elmanın iyi yetişemediği Akdeniz' in sıcak iklimli bölgelerinde de önemini korumaktadır.
Memleketimizde armut yetiştiriciliği hemen bütün bölgelerimize yayılmıştır (Özbek 1978).
Bugün dünya üzerinde 2000 yılında 1.541.733 ha. alanda 16.981.168 ton armut üretilmektedir ( Anonim, 2002 )

ARMUDUN SİSTEMATİĞİ VE GENOLOJİSİ
Armutlar, Rosales takımının, Rosaceae familyasının, Pomoideae alt familyasından Pirus cinsine girer. Bu cins içerisinde 13 tür önem kazanmıştır. Bu 13 türü kökenlerinin, Doğu ( oriental ), Batı ( occidental ) oluşuna göre iki büyük grup içerisine toplamak mümkündür. Doğu armutlarının asıl köken alanı Çin, Mançurya, Kore ve Sibirya teşkil eder. Doğu armutlarının meyve kalitesi hiçbir zaman batı grubuna giren armutlar kadar yüksek kaliteli çeşitler vermemişlerdir.
Doğu armutları ; Pirus Serotina Rehder, Pirus Ussirensiensis Maximovicz vb.

Batı armutları
Bu gruba dünyanın çeşitli yerlerinde yetiştirilen ve içerisinde önemli kültür çeşitlerini toplayan armutlar girer.
Pirus communis L. ; Orta – Doğu Avrupa' dan Anadolu, Kafkasya ve Türkistan' a kadar uzayan geniş bir bölge içerisinde yayılmıştır. Kültür armut çeşitlerinin meydana gelişinde en önemli rolü bu tür oynamıştır.
Pirus elagrifolia ; Ahlatın anavatanı Anadolu' dur. Yayılma alanı buradan Transkafkaslar üzerinden Kırıma kadar uzar. Arit iklim şartları uymuş ve memleketimiz bir çok bölgesinde yetişir.
tabii veya suni melezlemelerden ve türler arasındaki hibrisdasyonlardan meydana gelmişlerdir. ( Özbek, 1978 )
KAFKASYA GEN MERKEZİ : Bu gen merkezinde, P. Cummunis L. bir çok kültür çeşitlerinin doğrudan doğruya meydana gelişinde rol oynadığı gibi; bu türün ssp. Piraster ve ssp. Nivalis ile ve yine her iki alt türün ssp. Salvifolia ile tabi olarak hibritlenmesi sonucunda da bir çok çeşit ortaya çıkmıştır.
TÜRKİSTAN GEN MERKEZİ : Pirus communis L. bu gen merkezinde soğuklara dayanıklı olan Doğu armutlarından P. Ussuriensis ve P. Serotina ile birleşerek çok değişik formlar teşkil etmiştir.
ÇİN GEN MERKEZİ : Yine bu merkezde yetişen P. Serotina ve S. Ussuriensis Doğu kültür çeşitlerini meydana gelmesinde önemli rol oynamıştır ( Güleryüz, 1979 )

ARMUTLARIN POMOLOJİK BAKIMDAN SINIFLANDIRILMASI
Dünyadaki armut çeşitlerinin sayısının 5000' den fazla ve Türkiye' de yetiştirilenlerin sayısının ise 640 dolayında olduğu tahmin edilmektedir. Bu zenginlik içinde armut çeşitleri, Diel – Lucas pomolojik sisteminde 15 grup altında toplanmışlardır. Ancak bu sistem de elmada olduğu gibi sistematik ve belirli morfolojik karakterlere dayanan bir sistem değildir.
Arumtlar; Yağ Armutları, Yarım Yağ Armutları, Bergamotlar, Yarı Bergamotlar, Yeşil Uzun Armutlar, Sürahi Armutları, İri Armutlar, Paslı Armutlar, Misket Armutları, Erimez Armutlar, Tarçın armutları, Uzun Hoşaf Armutları, Yuvarlak Hoşaf Armutları, Uzun Şıra Armutları ve Yuvarlak Şıra Armutları şeklinde gruplandırılmışlardır (Soylu, 1997 ).
Bu 15 grup içerisinde toplanan armut çeşitlerinden ilk 11 gruba girenler sofralık, son 4 gruba girenler ise sanayi armutlarıdır.

Bazı Armut Çeşitlerinin Özellikleri

AKÇA
Orijini : Anadolu
Sinonimi : İstanbul Akçası, Dikenli Akça, İstanbul Armudu.
Ağaç Özellikleri : Ağaçları kuvvetli büyür ve yarı dik gelişir.
Meyve Özellikleri : Meyvesi küçük, kısa boyunlu, alt kısmına doğru geniştir. Kabuğu yeşil, yeme olumunda yeşilimsi sarı renkte ve incedir. Meyve eti beyaz, az kumlu, orta derecede sulu, az tatlı olup kalitesi orta – iyidir.
Hasat Olumu : Temmuzun başında toplanır
Tozlayıcılar : Mustafabey, Williams, Passa Crassane
Düşünceler : Saklamaya bir hafta on gün dayanır. Biraz geç meyveye yatar. Ayva anacı ile iyi uyuşur.

MUSTAFABEY
Orijin : Anadoludur.
Sinonimi : Mustafabey
Ağaç Özellikleri : Ağaçları kuvvetli büyür ve yarı dik gelişir.
Meyve Özellikleri : Meyvesi küçük boyun kısmı akçadan daha uzun, alta doğru geniştir. Kabuğu kalınca olup zemin rengi sarımsı yeşil, yeme olumunda sarı, güneş gören tarafı kırmızıdır. Meyve eti beyaz, az kumlu, orta sulu, tatlı ve aromalı olup kalitesi ortadır.
Hasat Olumu : Temmuzun ikinci haftasında toplanır.
Tozlayıcılar : Akça, Passa Crassane, Duchesse d”Angloume
Düşünceler : Saklamaya uzun süre dayanmaz

WİLDER
Orijini : ABD orijinli olup 1884 de bulunmuştur.
Sinonimi : -
Ağaç Özellikleri : Ağaçları kuvvetli büyür ve dik gelişir.
Meyve Özellikleri : Meyvesi küçük – orta iri, meyve şekli konik, alt kısmı geniş düz, kısa ve kalın boyunlu, armut biçimindedir. Meyve kabuğu ince yeme olumunda zemin sarı olup güneş gören taraf kırmızıdır. Meyve eti beyaz renkli, tereyağ tipinde, az sulu ekşimsi tatlı olup kalitesi iyidir.
Hasat Olumu : Temmuzun ikinci haftasında toplanır.
Tozlayıcılar : Akça, Mustafabey, Passa Crassane Beurre Hardy
Düşünceler : Hasat geç kalınırsa yeme olumu ilerledikçe kepekleşir.

BEURRE PRECOCE MORETİNİ
Orijini : Coscia X Williams melezi olup 1956 da İtalyada elde edilmiştir.
Sinonimi : Butirra Precoce Morettini
Ağaç Özellikleri : Ağaçları kuvvetli büyür ve yarı dik gelişir.
Meyve Özellikleri : Meyvesi orta iri – iri, şekli oval alta doğru genişler ve armut biçimindedir. Meyve kabuğu ince, düz, mat ve az mumlu olup, yeme olumunda zemin rengi yeşilimsi sarı, güneş gören tarafı pembe kırmızıdır. Meyve eti beyaz renkli, ince dokulu, tereyağ tipinde, gevrek, çok sulu, hafif ekşimsi olup kalitesi çok iyidir.
Hasat Olumu : Temmuzun üçüncü haftasında toplanır.
Tozlayıcılar : Abba Fetel, Ankara, Coscia, Santa Maria, Passa Crassane
Düşünceler : -

COSCİA
Orijini : İtalyadır.
Sinonimi : S. Cristoforo, S. Domenico
Ağaç Özellikleri : Ağaçları kuvvetli büyür ve dik gelişir.
Meyve Özellikleri : Meyvesi orta iri, konik, boyun kısmı kısa, alta doğru genişler. Meyve kabuğu kalın açık yeşil renkte olup yeme olumunda açık sarıdır. Bazen güneş gören tarafı kızarır. Meyve eti, beyaz, tatlı, sulu ve çok az kumlu olup kalitesi iyidir.
Hasat Olumu : Temmuz sonunda toplanır.
Tozlayıcılar : Williams, Ankara, Akça, Passa Crassane
Düşünceler : Ayva ile uyuşmaz

SANTA MARİA
Orijini : Willliams X Coscia melezi olarak 1951 de İtalya”da bulunmuştur.
Sinonimi : -
Ağaç Özellikleri : Ağaçları orta kuvvette büyür ve dik olarak gelişir.
Meyve Özellikleri : Meyvesi iri – orta iri, boyun kısmı uzunca, alta doğru genişler, armut biçimindedir. Meyve zemin rengi yeme olumunda çok açık sarı olup bazen güneş gören tarafı pembe – kırmızıdır. Meyve eti beyaz, orta sulu, az tatlı olup kalitesi ortadır.
Hasat Olumu : Temmuz sonu Ağustos başında olgunlaşır.
Tozlayıcılar : Abba Fetel, Beurre Precoce Morettini, Williams, Passa Crassane
Düşünceler : Yeme kalitesi iyi olmakla beraber yeme olumundaki rengi ve görünüşü caziptir. Uzun süre depolanabilir.

DR. JULE GUYOT
Orijini : Fransa orijinli olup 1870 de bulunmuştur.
Sinonimi : Guyot, Limonere.
Ağaç Özellikleri : Ağaçları zayıf – orta kuvvette büyür ve yarı dik gelişir.
Meyve Özellikleri : Meyve iri, boyun kısmı kalın, alta doğru geniş armut biçimindedir. Meyve kabuğu orta kalınlıkta, yeme olumunda sarı olup bazen güneş gören tarafı kırmızıdır. Meyve eti beyaz, çok sulu ve tatlı olup kalitesi çok iyidir.
Hasat Olumu : Ağustosun ilk haftasında toplanır.
Tozlayıcılar : Williams, Beurre Bosc, Abba Fetel
Düşünceler : Ayva ile uyuşmaz.

STARKRİMSON
Orijini : ABD orijinli olup Clapps Favorit çeşidinin tomurcuk mutasyonudur.
Sinonimi : Starkrimson
Ağaç Özellikleri : Ağaçları orta kuvvette büyür ve yayvan gelişir.
Meyve Özellikleri : Meyvesi iri, konik, orta kısmı geniş armut biçimindedir. Meyve kabuğu koyu ve donuk kırmızı renkte olup yeme olumunda rengi açılır. Meyve eti beyaz sulu ve tereyağ tipinde, tatlıdır. Yeme olumu süresi kısa olup ileri olgunlukta çekirdek evi etrafından başlayarak meyve eti kararmaktadır.
Hasat Olumu : Ağustosun ikinci haftasında toplanır.
Tozlayıcılar : Williams, Passa Crassane
Düşünceler : Hasat geciktirilirse çekirdek evi kararması arttığı için hasat zamanı iyi tayin edilmelidir.

WİLLİAMS
Orijini : İngiltere orijinli olup 1770 de bulunmuştur.
Sinonimi : Hamdi Sükkari, Frenk Armudu, Barlett, Williams Bon Cretien, Williams Christ Vilmos
Ağaç Özellikleri : Ağaçlar gençken dikine kuvvetlice büyür, verim başlayınca gelişme yavaşlar ve yayvanlaşır.
Meyve Özellikleri : Meyvesi orta iri – iri konik, boyunlu, orta kısmı geniş armut biçimindedir. Meyve kabuğu açık yeşil, ince, sap çukuru çevresi paslı, yeme olumunda sarı renktedir. Meyve eti beyaz, ince dokulu, tereyağ tipinde , çok sulu, tatlı ve aromalı olup kalitesi mükemmeldir. Sofralık, kurutmalık ve konservelik olarak kullanılmaktadır.
Hasat Olumu : Ağustosun üçüncü haftasında toplanır.
Tozlayıcılar : Akça, Mustafabey, Dr. Jule Guyot, B. Bosc, Comice, Passe Crassane, B. Hardy.
Düşünceler :Ayva ile uyuşmaz

TRİUMPH DE VİENNE
Orijini : Fransa orijinli olup, 1874 de bulunmuştur.
Sinonimi : Trionfo di Vienne, Triomphe de Vienne
Ağaç Özellikleri : Ağaçları orta kuvvette büyür ve yayvan gelişir.
Meyve Özellikleri : Meyvesi iri, konik, uzunca armut biçimindedir. Meyve kabuğu yeşilimsi sarı renkte, dağınık paslı, yeme olumunda koyu sarıdır. Meyve eti çok sulu, tatlı, kendine has aromalı ve kalitesi çok iyidir.
Hasat Olumu : Ağustosun üçüncü haftasında toplanır.
Tozlayıcılar : Williams, Dr. Jules Guyot, Passe Crassane
Düşünceler : Ayva ile uyuşmaz.

GRAND CHAMPİON
Orijini : ABD orijinli olup, Gorham çeşidinin tomurcuk mutasyonudur.
Sinonimi : -
Ağaç Özellikleri : Ağaçları kuvvetli büyür ve yayvan gelişir.
Meyve Özellikleri : Meyvesi orta iri – iri, yuvarlakça alt kısma doğru geniş, hemen hemen boyunsuzdur. Meyve kabuğu ince mat olup bütün yüzeyi sıvama paslıdır.
Hasat Olumu : Ağustos sonunda toplanır
Tozlayıcılar : Akça, Mustafabey, Williams, Beurre Hardy, Passe Crassane.
Düşünceler : Ayva ile uyuşur.

DEVECİ
Orijini : Anadolu
Sinonimi : -
Ağaç Özellikleri : Ağaçları orta kuvvette büyür.
Meyve Özellikleri : Meyvesi iri-çok iri, basık,alt kısmı geniş, boyunsuzdur. Çiçek çukuru derindir. Meyve yüzeyi hafif girintili çıkıntılı olup kabuğu ince, zemin rengi sarı, passız, bazen güneş gören yüzü pembe- kırmızıdır. Meyve eti beyaz, gevrek, sulu, az, tatlı ve kalitesi ortadır. Yeme olumunda fazla yumuşamaz.
Hasat Olumu : Ekimin 3. haftasında toplanır.
Tozlayıcılar : Akça, Devoe, Passe Crassane, B. Precoce Moretini, Packham's Triumph ve June Gold' dur.
Düşünceler :

PASSE CRASSANE
Orijini : Fransa olup, 1845' de bulunmuştur
Sinonimi : Edel Crassane, Passa Crassane, Passe Crassana.
Ağaç Özellikleri : Orta kuvvette büyür ve yarı dik gelişir.
Meyve Özellikleri : İri, yuvarlak, alt kısmı daha geniştir. Meyve kabuğu paslı, kalın önce yeşil, yeme olumunda sarıdır.meyve eti beyaz, az kumlu, çok sulu, ekşimsi ve aromalı olup, kalitesi iyidir.
Hasat Olumu : Eylülün sonunda toplanır
Tozlayıcılar : Williams, Doyenne du Comice, Abbe Fetel ve Duchesse d' Angouleme
Düşünceler : Uzun süre saklamaya elverişlidir, ayva ile iyi uyuşur.

ABBE FETEL
Orijini : Fransa olup, 1866'da bulunmuştur.
Sinonimi : Abate Fetel.
Ağaç Özellikleri : Ağaçları zayıf – orta kuvvette büyür ve dik gelişir.
Meyve Özellikleri : Meyvesi iri, konik, boyun kısmı çok uzundur. Meyve kabuğu kısmen paslı, ince yeme olumunda koyu sarıdır. Meyve eti beyaz, çok sulu, tereyağ tipinde ve tatlı olup, kalitesi çok iyidir.
Hasat Olumu : Eylülün ilk haftası.
Tozlayıcılar : B. Precoce Moretini, Coscia, B. Bosc, B Clairgeau, Williams, Duchesse d'Angouleme,.
Düşünceler :

BEURRE BOSC ( KAİSER ALEXANDER )
Orijini : Fransa olup, 1819' da bulunmuştur.
Sinonimi : Bosc, Kaiser Alexander, Imperatore, Alassandro, Beurre rose, Kaiserkrone, Paradis d'automne ve Carafon de Bosc.
Ağaç Özellikleri : Ağaçları kuvvetlice büyür ve yarı dik gelişir.
Meyve Özellikleri : Meyvesi orta iri – iri, konik, alt kısmı geniş, boyun kısmı uzun ve sapa doğru incelir. Meyve yüzeyi pas kaplı olup yeme olumunda rengi altın sarısıdır. Meyve eti beyaz, sulu, tereyağ tipindedir. Bazen çok az kumlu da olabilir.
Hasat Olumu : Eylülün ikinci haftası.
Tozlayıcılar : Williams, Doyenne du Comice, Passe Crassane, Duchesse d'Angouleme.
Düşünceler : Stony pith virüs hastalığına hassastır. Ayva ile uyuşmaz.

ARMUDUN MORFOLOJİK VE BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ
A. MORFOLOJİSİ

Habitüsü : Armut ağacı daha çok dikine büyür. Doruk dalının yukarıya doğru uzaması ve yanlara doğru dallanmasıyla, çeşitlerde taç bir pramit şeklini alır.
Armutlarda gövde rengi genel olarak koyu gridir. Bununla beraber, gerek kabuk rengi ve gerek borkelerin şekil ve kalınlıkları çeşitlere göre değişir ( Özbek, 1978 ).
Tohumdan yetişen armut bitkilerinde kök kazık kök şeklindedir ve derinlere gider. İyi topraklarda ve sulanan yerlerde yan ve saçak kök oluşumu iyidir ( Soylu, 1997 )

Dallar : Armutlarda dallar elmada olduğu gibi odun ve meyve dalları olarak ayırt edilir. Meyve dalcıklarından topuz, kargı ve dalcıklar elmalardakine benzerse de burada daha genç dalcıkların erken meyveye yattıkları da unutulmamalıdır. Bundan başka armutlarda keselere elmalardan daha çok rastlanır ve bu dal şekli bir kısım çeşitlerde çok yaygındır. Armutlarda dalcıklar elmalardan farklı olarak çoğunlukla tüysüzdür (Özbek, 1978 ).

Gözler : Armutlarda yaprak, sürgün ve çiçek olmak üzere üç tip göz vardır. Yaprak gözleri bir yıl önceki yaprakların koltuklarında teşekkül eden ince gözlerdir. Açıldıklarında tek tek yapraklar meydana gelir.
Sürgün gözleri daha çok dalcıkların uçlarında tepe tomurcuğu halinde olur. Uyanmaları ile kısa ve uzun sürgünler meydana gelir. Böylece dalcıkların büyümeleri ve tacın dallanması temin edilir.
Meyve gözleri dalcıkların uçlarında ve aza sayıda olarak bazı çeşitlerde yaprak koltuklarında hasıl olur. Sivrice uçları, keskin kenarları ve tüysüz oluşları ile elmalardan kolaylıkla ayrılır,
Çiçek gözleri armutlarda da karışıktır. Yani bunlarda da bir göz içerisinde hem çiçek ve hem de yaprak yerleri vardır. Böylece çiçekler açıldıkları zaman ağaçta yapraklanma da olur (Özbek, 1978 ).
Meyve : Yalancı meyve olup elmada olduğu gibi ovaryum ile çanak ve taç yapraklar ve stamenlerin alt kısımlarının birleşimi olana dokuların ( accessory ) birlikte gelişmeleriyle meydana gelmektedir. Bazı çeşitlerin meyvelerinde ise taş hücreleri meydan gelir ve bunlar, meyve yenirken kumluluk hissi uyandırırlar. Taş hücrelerinde oluşumu çeşide bağlı olduğu kadar, toprak koşullarıyla da ilgilidir .
Döllenme Biyolojisi : Armut çeşitlerinden bazıları kendine verimli olarak bilinirse de yüksek bir meyve tutumu ve verimlilik sağlamak için karşılıklı tozlaşma gereklidir( Soylu, 1997).

5.ARMUDUN EKOLOJİK İSTEKLERİ

A- İKLİM İSTEKLERİ

Armut bir mutedil iklim ağacıdır. Elmaya göre soğuklara daha az dayanıklı olduğundan kuzey yarım küresinde 55 enlem derecesinden daha yukarılara çıkamaz. Yükseklik bakımından da, elmaların yetiştiği fazla yüksek yerlerde bulunmaz. ( Güleryüz, 1979 ). Armut ağacı - 25 ila – 30 o C dereceye kadar dayanırsa da uzun süren şiddetli soğuklarda, özellikle nemlice olan topraklarda, ağaçlarda sürgün uçları donar. Armut çiçekleri – 2.2, ufak meyveleri –1.1 o C derecede dondan zarar görür ( Özbek, 1978 )

Armut çiçek tomurcuklarının farklı gelişme dönemlerindeki dona dayanımları ( ° C )

Bu değerler Bartlett içindir, Anjou çeşidi de hemen hemen aynı dayanım düzeyindedir (Soylu, 1997 ).
Armutlar genel olara 7 o C nin altında 1000 – 2300 saat soğuklamaya ihtiyaç gösterirler. Bu türü bir çok çeşitlerinde en yüksek kaliteli, meyveler yazları sıcak ve kurak yerlerde olur. Armudun elmaya göre daha fazla bir ortalama sıcaklık istediği görülür. Bu yüzden Akdeniz ikliminin hakim olduğu bölgelerde, elmaya göre daha ekonomik olarak yetiştirilir (Güleryüz, 1979 )

B- TOPRAK İSTEKLERİ

Armut toprak bakımından fazla seçici değildir. Bununla beraber, toprak ne kadar derin, geçirgen, sıcak ve besin maddelerince zengin olursa ağaçların gelişmeleri de o kadar iyi ve verimleri o nispette yüksek olur
Buna göre bol verim ağaçlar ve yüksek kaliteli meyveler elde edebilmek için en iyi topraklar derin, sıcak, iyi drene edilmiş tınlı topraklardır ( Özbek, 1978 ).
Armutlar için, 46 – 63 cm derinliklerdeki bir toprak profili yeterli olmakla birlikte, biraz daha az derin topraklarda alt tabakanın kök gelişimine müsaade etmesi gerekir ki böylece kökler alt kısımlardan nem sağlayabilsinler. Armut bahçesi kurarken en sakınılması gereken topraklar yüzlek kireçli topraklar, kuvvetli alkali topraklar veya alt toprak tabakalarına doğru yüksek oranda kireçli su bulunduran topraklardır ki böyle yerlerde ayva üzerine aşılı armutlar, demir noksanlığından büyük zarar görürler.
Armutlar, topraktaki organik madde miktarının oldukça yüksek olmasını severler. Bu bakımdan zayıf toprakları çiftlik gübresiyle takviye etmek gerekir ( Soylu, 1997 ).

6 - ARMUDUN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN TEKNİK ÖZELLİKLERİ
A - ARMUDUN ÇOĞALTILMASI VE ANAÇLARI
1- Kültür Çeşitlerinin Üretilmesi
Armutlarda fazla derecede heterozigot bir kalıtsal yapıda oldukları için elimizdeki kültür çeşitlerini çekirdekleri ile çoğaltmak mümkün değildir.
Çeliklerde köklenme çok güçtür. Hatta hormon kullanmakla da büyük başarı sağlanamamıştır. Bazı türlerde, mesela betulaefolia' da çelikle köklenme diğer türlere göre çok daha iyi ise de bunlarda anaç olarak bir değer taşır
Bu sebeple kültür armutlarının üretilmeleri aşı ile olmaktadır. ( Özbek, 1978 )
Aşı yöntemi olarak genç anaçlara ‘ T ' göz aşısı uygulanır ( Soylu, 1997 ).
Klon Anaçları
Armudun en önemli bodur klonal anacı ayvadır. Ayvanın Quince A, B, C klonları dünyaca meşhur olup bunlardan en çok kullanılan QA anacıdır. Ancak bu anaç kireçli ve drenajı kötü topraklar için uygun değildir. QA, B ve C anaçları odun çelikleriyle çoğaltılabilmektedir. Ayva anaçları ayrıca kök çelikleriyle ve yumuşak odun çelikleriyle ve dip sürgünleri ile de çoğaltılabilmektedir.
Old Home x Fermingdale seleksiyonları arasında da klonal çoğaltıma uygun olanları bulunmaktadır ( Soylu, 1997 ).
A.B.D' de son yıllarda OH X F seleksiyonları ( P. Comminus L ), PQBA 29, QC anaç olarak kullanılmaktadır.
Armut Klon Anaçları ; OHXF ( Old Home X Fermindale ) klonları ( 51, 34, 69, 97, 333,198 vb. ), Old Home, Bartlett
OHXF 97
Kök yayılımı çok azdır. Kökün tutunması, aşı uyuşması ve uniform yapı ve mahsuldarlık çok iyidir. Meyve büyüklüğü ve erken verime etkisi orta derecededir. Soğuk kış sıcaklıklarına, kumlu ve killi topraklara yüksek toleranslıdır. Mahsuldarlığa etkisi iyidir. Standardın % 100 kadar taç yapmaktadır. Ilık kış ve sıcak yazlara, düşük pH' a, kloroza, nemli ve kuru topraklara karşı orta derecede mukavimdir. Ateş yanıklığına ve geriye doğru ölüm hastalıklarına karşı çok toleranslıdır. Bakteriyal kanser ve kök funguslarına karşı toleranslıdır. Yaprak lekesi, armut küllemesi, kök kanseri, kök boğazı çürüklüğüne karşı orta derecede toleranslıdır.Pamuklu bite karşı hassas, nematotlara karşı çok hassastır. ( Rom ve ark, 1987 )


OHXF 333
Kök yayılımı çok azdır. Kökün tutunması, aşı uyuşması ve uniform yapı ve mahsuldarlık çok iyidir. Meyve büyüklüğü ve erken verime etkisi orta derecededir. Soğuk kış sıcaklıklarına, kumlu ve killi topraklara yüksek toleranslıdır. Standardın % 70 kadar taç yapmaktadır. Ilık kış ve sıcak yazlara, düşük pH' a, kloroza, nemli ve kuru topraklara karşı orta derecede mukavimdir. Ateş yanıklığına ve geriye doğru ölüm hastalıklarına karşı çok toleranslıdır. Bakteriyal kanser ve kök funguslarına karşı toleranslıdır. Yaprak lekesi, armut küllemesi, kök kanseri, kök boğazı çürüklüğüne karşı orta derecede toleranslıdır ( Rom ve ark, 1987 )


Ayva Klon Anaçları ;
M QA ( Angers )
Üzerine aşılı armut çeşitlerini bodurlaştırıcı etkiye sahiptir. Yabani armut anacı üzerine aşılanmış aynı çeşitlerin % 30 – 60' ı kadar büyür ve ortalama olarak bir daha önce mahsule yatar.
Araziyi ekonomik olarak kullanmak için sık dikilmeleri tavsiye edilir. Her ağaca bir herek verildiği zaman 3 x 4,5 m, tele alındığında 3x 2,5 m aralıklarla dikilmeleri tavsiye edilir. Bahçe performansları da oldukça iyidir.
M QC
Armut çeşitleri için kullanılan ve çok bodur olan klonal bir ayva anacıdır. M QA' nın % 50 si kadar gelişir. Birim alanda oldukça yüksek verim ve erkencilik sağlar.
Ayrıca M QB, BA 29, Sydo, Adams ve East Malling Araştırma İstasyonunda ıslah edilen 193/36 gibi ayva klon anaçları var ise de, bunlardan BA 29 dışındakiler yaygın olarak kullanılmamaktadır ( Öz ve ark, 1195 )
PQBA 29

Provence ayvasından selekte edilmiştir. Standardın % 55 büyüklüğünde taç oluşturur . Güçlü, üretime ağır girer fakat yüksek verimlidir. Meyve kalitesi ortadır. Williams ve Abbe Fetel ile uyum gösterir fakat bu çeşitlerde ara anaç ile daha iyi sonuç verir. Armut göçürene, armut küllemesi, kök kanseri, pamuklu bite çok toleranslıdır . Yaprak lekesi ve ateş yanıklığına çok hassastır ( Rom ve ark., 1987 )

Armudun diğer anaçları
Ahlat ( P. Elaeagrifolia ), kurak iklim koşullarına uyum sağlamış bir türdür. Ahlatın armut çeşitleri ile uyuşması üzerine yapılmış bir çalışma yoktur. Üzerine aşılı ağaçlar orta boyda gelişir, verim ve kaliteleri orta düzeydedir
Alıç ( Crataegus sp. ), küçük boylu ağaç yapan kurak koşullara uymuş, az derin kumlu, taşlı topraklarda yetişebilen bir türdür. Ancak armut çeşitleri ile uyuşması iyi değildir. Pratikte alıç üzerine ayva ve bunun da üzerine ayva ile uyuşabilen armut çeşitleri aşılanır ( Soylu, 1997 )

Çeşitli Topraklar İçin Kullanılacak Anaçlara ;
Derin, geçirgen, orta tip topraklarda : Armut çöğürü
Derin ve kuru topraklarda : Ahlat
Az derin, orta derecede ve sıcak topraklarda : Ayva
Az derin, kuru, kumlu, taşlı topraklarda : Alıç

Elde Edilecek Meyvenin Kalitesine Göre ;
Orta kalitede, kantite ürünü için : Armut çöğürü, Ahlat
Yüksek kaliteli meyve için : Ayva ve zayıf büyüyen çeşitler için armut çöğürü
Ağaçlara Verilecek Şekil ve Boylara Göre ;
Orta boylu, iri ağaçlar elde etmek için : Armut çöğürü
Orta boylu ağaçlar elde etmek için : Ayva, Ahlat
Küçük boylu ve şekilli ağaç yetiştirmek için : Ayva
Çok küçük boylu ve saksıda yetiştirmek için : Alıç ( Özbek, 1978 )
B- ARMUT BAHÇESİ TESİSİ
Armut bahçeleri, ya aşılı fidanlarla veya kurak koşullarda çöğür yetiştirip üzerine aşı yapılarak kurulmaktadır. Bahçe kurulurken bir yaşlı iyi dallanmış fidanlardan yararlanmak en iyisidir. Çünkü, fidanlık döneminde iyi dallanmış fidanlar erken meyveye yatarlar. ( Soylu, 1987 )
Armut bahçelerinde ağaçlar arasında bırakılacak aralık ve mesafeler ekolojik şartlara ve kullanılacak anaca göre değişir. Nemli bölgelerde ayva anaç olarak kullanıldığı zaman 3 – 4 m, orta boydaki ağaçlar için 4 – 6 m ve armut çöğürü üzerindekiler içinde 8 – 12 m aralık ve mesafe yeterli. Kıraçlarda ahlat anacı üzerinde bu mesafeler daha geniş tutulur ( Özbek, 1978 ).

C - ARMUT BAHÇELERİNDE YILLIK BAKIM İŞLERİ
Budama
Modifiye- Lider sistemi terbiye şekli armutlar için iyi gelir. Durum elmadakinin aynısıdır. Armutlarda çok görülen ateş yanıklığı hastalığından dolayı, meydan gelecek dallardaki ölme ihtimali hesaplanarak 4 – 6 ana çatı dalının gelişmesi sağlanır. Bunun için armutlardaki satın alınan fidan 90 – 120 cm yerine 120 – 140 cm uzunlukta olursa daha iyi olur.
Budama elmalarda olduğu gibi çok hafif olmalıdır. Mahsule yatan ağaçlara hafif bir budama tatbik edilmesi ve yaygın bir gelişmenin temini için dal ve dalcık çıkarması yapılmalıdır.
Mahsul verme durumu bakımından armut çeşitleri iki gruba ayrılırlar
1 – Kısa meyve dalcıklı çeşitler, bu çeşitlerden Beurre Hardy, B. Bosc, Beurre Clairgeau, Lawson ve Flemish, Beauty' de yeni gelişme daima yeni kesim yerlerinde olur,
2 – Kuvvetli meyve dalcığı ve sürgün meydana getiren grupta Williams ( Bartlett ), Eastar Beurre, Winter Nelis ve Patrick Barry çeşitleri vardır.
Birinci gruba giren çeşitlere, bol miktarda çiçek gözü teşekkül etmeleri için orta derecede bir budama yapılması gereklidir. Bunlarda keza, kısaltma ile dal ve meyve dalcıklarında seyreltmede tavsiye edilir. İkinci gruba giren çeşitlere ise çok hafif bir budama yapmak gerekmektedir.
Gerek kışın, gerekse büyüme mevsiminde ağaçlar kontrol edilerek, ateş yanıklığı hastalığı uyku devresinde iken yakalanmalıdır. Bunun için ağacın tepe gelişmelerine bakmak yeterli olur. Bunlara bulaşmış sürgünlerde yapraklar kış mevsimi boyunca kaldıkları için kolayca tanınırlar. Hastalık görülür görülmez hastalıklı kısmın hemen kesilip atılması ileride çok dal çıkarılmasını önlediği gibi hastalığı da frenler ( Burak ve ark, 1999 )


Gübreleme
Gübrelemede esas, toprak ve yaprak analizlerinin yapılmasıdır. Buna göre de eksikler giderilmelidir. Armutlar genellikle azota karşı elmalardan daha çok tepki verirler ve meyvelerin kalitelerinde herhangi bir bozulma olmadan rahatça azot gübrelemesi yapılabilir. Ancak azot gübrelemesinde dikkate alınması gereken önemli husus ateş yanıklığıdır. Çünkü aşırı sürgün büyümesi bu hastalığın etkinliğini çok arttırır. Daimi yeşil örtü altındaki bahçelerde de azot ihtiyacı daha fazladır. Genel olarak 250 – 500 gr / ağaç saf azot hesabı ile bir azotlu gübreleme yapılabilir.
Seyreltme
Bartlett, B. Hardy, B.Bosc gibi çeşitler bazen her huzmede 3 – 5 meyve olacak şekilde meyve bağlarlar ki bunların sayısını 1 -2 ye düşürmek gerekir. Ancak seyreltmede ağaç üzerindeki ürün yükü de dikkate alınır eğer ağacın üzerindeki meyve tutumu yüksek değilse huzmelerde seyreltme yapmaya gerek yoktur.
Armutlarda elle seyreltme çiçeklenmeden 50 – 70 sonraya kadar yapılabilir ( Soylu, 1997).
7 - MEYVE İŞLERİ
A-Derim
Bir ağaçta derim hiç değilse üç kez tekrarlanmalıdır. Derim olgunluğunun tayininde burada da meyve kabuğunun taban rengi, meyvenin daldan ayrılma durumu meyve etinin sertliği ve tam çiçekten olgunluğa kadar geçen süre dikkate alınır ( Özbek, 1978 )
Bazı Armut Çeşitlerinin Değişik Yörelerdeki Meyve Eti Sertliğinde Değişimler

(Soylu, 1997 ).
Değişik armut çeşitlerinde tam çiçekten olgunluğu kadar geçen süre ( gün)

( Özbek, 1978 )
B - Seçme, Boylama
İhracat standartlarına göre armutlar Ekstra, Birinci sınıf ve İkinci sınıf olmak üzere üç kalite sınıfına ayrılır. Meyvelerin her üç kalite sınıfında da minimum şartlara sahip olmaları gerekir. Buna göre meyveler tam ve sağlam olmalı, üzerlerinde gözle görülen ilaç artığı bulunmamalı, üzerleri yaş olmamalı ve yabancı tat ve koku olmamalıdır. Bu sınıflarla ilgili toleranslar TSE' nin ilgili standardında verilmiştir.
Meyvelerin boylanmasında aşağıdaki ölçüler dikkate alınır.

Literatür Listesi

1. Özbek, 1978. Özel Meyvecilik ( Kışın Yaprağın Döken Meyveler ), Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları 128, Adana.
2. Soylu, 1997. Ilıman İklim Meyveleri –II, Uludağ Üniversitesi Ders Notları No: 72, Bursa.
3. Güleryüz, 1979. Özel Meyvecilik Ders Notları, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Erzurum
4. Anonim, 2002. FAO Web sayfası.
5. Burak ve ark, 1999. Yaprağını döken meyve türlerinde Budama, Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Yalova
6. Rom ve ark, 1987. Rootstock For Fruit Crops, A Wiley-İnterscience Publication, New York.
7. Öz ve ark, 1995. Bodur Meyve Yetiştiriciliği, Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü,Yayın No: 73, Yalova

Mustafa PEKTAŞ Ziraat Mühendisi

Yetiştiricilik Ana Sayfası